दमक, २ बैशाख / विश्वव्यापी महामारीको रुपमा फैलिएको कोरोना भाइरसका कारण हरेक वर्षको वैशाख १ मा पूर्वी नेपालका विभिन्न जिल्लामा लाग्ने सांस्कृतिक मेलाहरु यस वर्ष लागेनन्।
मुख्य गरी कोच समुदायले पुरानो वर्षको अन्त्य र नयाँ वर्षको स्वागत गर्दै सिरुवा पर्व मनाउने र यसै अवसरमा मेला लाग्ने गरेका थिए। तर, यस वर्ष सामाजिक दूरी कायम गर्नुपर्ने बाध्यताका कारण सिरुवा पर्व परिवारमानै सीमित भएको हो। यस्तै, हरेक वस्तीमा हुने ग्रामथानहरुमा पनि साविकका वर्षहरुमा जस्तो बृहत् पूजा हुन सकेन। त्यस्ता पूजा औपचारिकतामा सीमित गरियो।
धामीको साटो क्षमा पूजा
झापा, मोरङ र सुनसरीमा जिल्लामा रहेका कोच समुदायका विभिन्न जातिले सिरुवा पर्व मनाउने गर्दछन्। यो पर्व पुरानो वर्ष समाप्तिको अन्तिम रातदेखि सुरु हुन्छ र नयाँ वर्षको दुई दिन मनाइन्छ।
ताजपुरिया समाज कल्याण परिषका पूर्वअध्यक्ष नित्यानन्त ताजपुरियाका अनुसार वर्षको अन्तिम दिन राति सजिवन तथा पटुवा (सनपाट)को सागतको तरकारी, दाललगायतका परिकार बनाइन्छ। भात समेत पकाएर चिसो पानीमा राखिन्छ। भोलिपल्ट अपराह् सम्म चिसोपानीमा भिजेको भातलाई पन्थाको रुपमा अन्य तरकारीहरुसँगै खाइन्छ। यो सिरुवाको विशेष परिकार हो।
यस्तै, हरेक ग्रामथाहरुमा पूजारु (पुजारी)ले पूजा गर्दछन् र पथुरा (धामी)ले धामी बसेर जोखाना हेर्ने गर्दछन्। यही अवसर पारेर ग्रामथानहरुमा मेला लाग्छ। तर, यस वर्ष कोरोनाका कारण पुजारुले ग्रामथानमा महाराज, हनुमान, काली, वागेश्वरीलगायतका देवी देवताको सामान्य पूजा मात्र गरेका छन्। सामाजिक दुरी कामय राख्नु पर्ने भएको र धामी वस्दा ठुलो भिड लाग्न सक्ने भएकाले यस वर्ष धामी नबसी क्षमा पूजा गरिएको पूर्वअध्यक्ष ताजपुरियाले बताए।
‘हामीले सबै देवी देवताहरुसँग यस वर्ष क्षमा मागेका छांै, विश्वमै फैलिएको महामारीले धामी बस्न सकेनौं। धेरै जना भेला हुन सकेनौं। त्यसैले हामीलाई क्षमा गरिदेउ भनेर यस वर्ष क्षमा पूजा गरिएको हो,’ झापाको कमल गाउँपालिका–६ का बासिन्दा समेत रहका ताजपुरीयाले भने, ‘तराई मधेशमा मानववस्ती शुरु भएसँगै हाम्रो समुदायमा ग्रामथानहरुमा पूजा हुन थालेको हो तर यस ढंगबाट सुनसान रुपमा पूजा गरिएको यो नै पहिलो पटक हो।’
साँघुरियो सिरुवा
नयाँ वर्षको पहिलो दिन घाम झुल्किनुभन्दा अघिनै घरमुलीले चिसोपानी सबैको शिरमा छर्किएर आशीर्वाद तथा वैशाखदेखि सुरु भएको गर्मी समयमा शिलताको कामना गर्दछन्। अपराह्न अघिल्लो रात पकाइएको परिकार ‘चैतेर नाधा वैशाख’ खाएर हिलोमा रमाउँदै ‘काद सिरुवा’ मनाइने चलन छ। खेतीको बेला सुरु हुन लागेको र यो अवधिमा माटोसँगै खेल्नु र रमाउनुपर्ने भएकाले काद सिरुवा खेल्ने चलन छ।
यस्तै, त्यसको भोलिपल्ट आपसमा खुसी साटासाट गरेर रंग दलेर ‘रंग सिरुवा’ खेल्ने चलन भए पनि यस वर्ष यसको परिधि साँगुरिएको छ। परिवारमा टीका मात्र लगाएर सिरुवा पर्व मनाइएको छ।
महामारी रोक्न सुरु गरिएको पूजा महामारीले नै रोक्यो
तराईमा आदिवासीहरुको वस्ती शुरु भएसँगे बारम्बार आइरहने विभिन्न प्रकारका महामारी रोक्न ग्रामथानहरु स्थापना गरिएका हुन्। एउटा वस्तीमा २०० परिवारसम्म हुने र उनीहरुको वस्तीलाई ग्राम भन्ने चलन थियो। त्यही ग्रामका बीचमा देवताको थान बनाई बिफर, औलोजस्ता महामारी रोक्न तथा आँधी, हुरीले क्षती नगरोस् भन्ने कामना गर्दै ग्रामथानमा पूजा गरिन्थ्यो।
उपचार समेत नपाइने त्यो बेलामा चित्त बुझाउने ठाउँ यिनै ग्रामथानहरु थिए। तर, यस वर्ष पहिलो पटक महामारीकै कारण ग्रामथानहरुमा पूजा रोकिएको कमल–६ जिम्दार चोक पिडालबारीमा पूजा र मेलाको बन्दोवस्त समेत मिलाउँदै आएका नित्यानन्द ताजपुरीयाले बताए।
दर्शन तथा सामज विकासका अध्येताहरुले पनि सयौं वर्षअघि विभिन्न प्रकारका महामारी तथा प्रकोप रोक्न देवतासँग कामना गर्न र भाकल गर्न यस्ता ग्रामथानहरु स्थापना गरिएको बताएका छन्। पूर्वीय दर्शनका अध्येता चक्रपाणि गौतम भन्छन्, ‘ग्रामहरुको विकाससँग ग्रामथानहरु निर्माण भए, यी थानहरु आफ्ना मनोकांक्षा पूरा गर्ने तथा महामारी रोकथामका लागि देवतासँग अनुनय गर्ने आस्थाका केन्द्रका रुपमा विकास हुँदै आएको देखिन्छ।’
धिमाल वस्ती पनि सुनसन
कोच समुदायमा जस्तै झापा तथा मोरङका आदिवासी धिमाल समुदायले पूजा गर्ने ग्रामथानहरु पनि सुनसान छन्। धिमाल जातिको सबैभन्दा ठूलो र लामो पर्व जात्री सिरीजात बैशाख २ देखि सुरु भई असार २ सम्म चल्छ।
धिमाल समुदायको उत्पति भएको मानिएको मोरङको लेटाङस्थित राजारानीमा बैशाख २ मा ग्रामथान पूजा गरी यो पर्व सुुरु भई हरेक वस्तीमा रहेका ग्रामथानहरुमा पूजा गर्ने चलन रहेको धिमाल युवा मञ्चका पूर्व केन्द्रीय अध्यक्ष अजित धिमालले बताए। यो पर्वलाई धिमाल समुदायले आपसमा खुसी साट्ने, विवाहका लागि केटा तथा केटी हेर्ने अवसरका रुपमा समेत लिइन्छ।
प्रदेश १ का तराईका जिल्लामा धिमाल समुदायका ९८ वटा टोल रहेका छन्। ती सबै टोलमा जात्री पूजा र मेला लाग्ने चलन रहेको धिमाल जातिय विकास केन्द्रका महासचिव केदार धिमालले जानकारी दिए। तर, यस वर्ष कोरोनाका कारण मेला र ठूलो जमघट नगरी धामीवाराङले पूजा मात्र गरी जात्रि सुरु गर्ने तयारी गरिएको उनले बताए।
यसपछिका अन्य दिनहरुमा पनि लकडाउन नखुलेसम्म र कोरोनाको जोखिम नहटेसम्म औपचारीकतामा मात्र जात्रि सीमित हुने जनाइएको छ। अवस्था सामान्य रहेमा अवस्था हेरेर पछि निर्णय गर्ने तयारी गरिएको छ। जात्रि पर्व असार २ मा धिमाल जातिय विकास केन्द्रको केन्द्रीय कार्यालय उर्लाबारीस्थित मंगलबारेमा बृहत् रुपमा समापन गर्ने चलन रहे पनि यस वर्ष समापन समेत कसरी र कत्रो जमघटमा गर्ने तय गर्न नसकिएको धिमालको भनाइ छ।
थाहा खबरमा गोपाल झापालीले लेखेका छन्
